Start arrow Czytelnia arrow Źródła arrow Średniowieczny teatr francuski
Åšredniowieczny teatr francuski | Drukuj |  E-mail
poniedzia³ek, 05 marca 2007

Zwierciadło świata

Åšredniowieczny teatr francuski

pod redakcjÄ… Anny Loby

Wydawnictwo słowo/obraz terytoria

Gdańsk 2006

Seria: Theatroteka

ISBN 978-83-7453-723-0

 

http://www.terytoria.com.pl/ksiazka.php?id=416

Zwierciadło świata. Średniowieczny teatr francuski

  WstÄ™p [fragmenty] 

MyliÅ‚ siÄ™ Nicolas Boileau, kiedy w swojej Sztuce poetyckiej pisaÅ‚: 

Przez naszych zbożnych przodków teatr pogardzany,

Rozrywką we Francji długo był nieznaną.

Pielgrzymów, powiadajÄ…, trupa nieobyta,

Pierwsza grać zaczęła dla paryskich widzów;

I niemÄ…drze trwajÄ…c w niezdarnym prostactwie,

Pobożnie graÅ‚a Å›wiÄ™tych, DziewicÄ™, Pana Boga.[1] 

Trudno byÅ‚oby dziÅ› utrzymywać za teoretykiem klasycyzmu, że teatr Å›redniowieczny byÅ‚ prostacki i naiwny, prymitywny i wulgarny. Przeciwnie, panuje powszechna zgoda co do tego, iż byÅ‚ on jednym z najciekawszych zjawisk literackich, kulturalnych i spoÅ‚ecznych tamtej epoki. A jednak, mimo niesÅ‚abnÄ…cego od lat zainteresowania krytyków i badaczy, które zaowocowaÅ‚o niezliczonymi publikacjami naukowymi i popularyzatorskimi, teatr ten pozostaje dla nas wciąż „wielkim nieznajomym”, by przytoczyć sformuÅ‚owanie Henri Rey-Flauda.

JeÅ›li chcielibyÅ›my wziąć pod uwagÄ™ sztuki napisane w jÄ™zyku narodowym, to dramat jest tym rodzajem literackim, który w literaturze francuskiej pojawia siÄ™ najpóźniej, choć ma swojÄ… prehistoriÄ™, w gÅ‚ównej mierze zwiÄ…zanÄ… z tradycjÄ… ustnÄ…. Nie ma ciÄ…gÅ‚oÅ›ci miÄ™dzy nim a klasycznym teatrem Å‚aciÅ„skim, toteż historia teatru w Å›redniowieczu okazuje siÄ™ trudna do ustalenia z wielu powodów. Bardziej jeszcze niż w wypadku innych gatunków Å›redniowiecznych, w wypadku teatru - przynajmniej co do jego poczÄ…tków -  jesteÅ›my bezradni wobec fragmentarycznego charakteru dokumentów, które dotrwaÅ‚y do naszych czasów. CzÄ™sto pozostaje sam tekst, a informacje, które można odczytać z didaskaliów, z analizy rÄ™kopisów, dokumentów historycznych i ikonograficznych, czÄ™sto nie wystarczajÄ…, aby w peÅ‚ni odtworzyć drogÄ™ rozwoju gatunku oraz zrekonstruować jego realizacje sceniczne w konkretnych warunkach materialnych.

MiÄ™dzy teatrem starożytnym a teatrem Å›redniowiecznym rysuje siÄ™ gÅ‚Ä™boka przepaść. SchyÅ‚ek antycznej tradycji teatralnej zwiÄ…zany jest z rozpadem cywilizacji rzymskiej oraz nastaniem cywilizacji chrzeÅ›cijaÅ„skiej, niechÄ™tnej wszelkim pogaÅ„skim widowiskom. Åšladem Tertuliana, który w traktacie De spectaculis (O widowiskach) potÄ™piÅ‚ przedstawienia teatralne na równi z walkami gladiatorów, podążą moraliÅ›ci i teolodzy Å›redniowieczni. Teatr w Å›redniowieczu zaczyna siÄ™ wiÄ™c od zera i, paradoksalnie, zostaje na nowo wymyÅ›lony przez chrzeÅ›cijaÅ„skich mnichów. Tworzy siÄ™ w Å‚onie tradycji Å‚aciÅ„skiej, lecz nie zachowuje ciÄ…gÅ‚oÅ›ci z teatrem antycznym. Nawet jeÅ›li uczeni klerkowie znali takich autorów jak Plaut i Terencjusz, to ich rozumienie antycznych kategorii „tragedii” i „komedii” oraz sposobu odgrywania przedstawieÅ„ byÅ‚o caÅ‚kowicie bÅ‚Ä™dne. Natomiast pewna liczba Å‚aciÅ„skich tekstów inspirowanych teatrem starożytnym miaÅ‚a charakter erudycyjny i przeznaczona byÅ‚a dla wÄ…skiego krÄ™gu wyksztaÅ‚conych odbiorców, nie dla szerokiej publicznoÅ›ci. Podobnie rzecz siÄ™ ma z aktorami, gdyż trudno z caÅ‚Ä… pewnoÅ›ciÄ… udowodnić, że istniaÅ‚a ciÄ…gÅ‚ość i pokrewieÅ„stwo miÄ™dzy starożytnymi mimami a Å›redniowiecznymi żonglerami. Teatr Å›redniowieczny nie zna reguÅ‚ teatru klasycznego, nie uznaje zgodnoÅ›ci czasu, miejsca i akcji. Sztuki nie sÄ… podzielone na sceny ani na akty. Tekst dialogu jest ciÄ…gÅ‚y, a jedynym elementem pozwalajÄ…cym na pewien podziaÅ‚ formalny jest wyodrÄ™bnienie miejsc, w których kolejno rozgrywa siÄ™ akcja. Jak wyglÄ…daÅ‚a sceniczna konkretyzacja owych miejsc, czy miaÅ‚y one postać mansjonów (mansions), a jeÅ›li tak, jak wyglÄ…daÅ‚o ich ustawienie i jak odbywaÅ‚a siÄ™ gra, oto pytania, które stawiali sobie i nadal stawiajÄ… badacze.

Niewiele tekstów dramatycznych z XII i XIII wieku, napisanych w jÄ™zyku francuskim, pozostaÅ‚o do naszych czasów. „Widzimy tylko wierzchoÅ‚ek góry lodowej”, można powtórzyć za Jeanem-Charles’em Payenem[2], gdyż wiÄ™kszość tekstów zaginęła. Teksty niektórych utworów przetrwaÅ‚y tylko wyjÄ…tkowo, ponieważ byÅ‚y napisane przez sÅ‚awnych autorów. O tym, jak wielkÄ… rolÄ™ odgrywa tu przypadek, Å›wiadczy fakt, że najsÅ‚ynniejsze sztuki pochodzÄ…ce ze Å›rodowiska Arras, Jeu de Saint Nicolas (Gra o Å›wiÄ™tym MikoÅ‚aju ) Jeana Bodela i Jeu de la feuillée (Gra o altanie) Adama de la Halle zachowaÅ‚y siÄ™ tylko w jednym rÄ™kopisie. Jednakże co najmniej do XIII wieku, caÅ‚Ä… literaturÄ™ Å›redniowiecznÄ… cechuje pewna teatralność. Można siÄ™ zastanawiać, jak wyróżnić utwory w caÅ‚ym tego sÅ‚owa znaczeniu teatralne w epoce, w której dla wiÄ™kszoÅ›ci odbiorców sposób wyrażania i przekazywania literatury jest ustny. Chansons de geste, żywoty Å›wiÄ™tych, powieÅ›ci, poezja liryczna, krótkie utwory narracyjne o charakterze komicznym lub poważnym byÅ‚y przeznaczone do gÅ‚oÅ›nego czytania, recytowania bÄ…dź Å›piewu. ÂŻonglerzy, wyspecjalizowani w publicznym wykonywaniu utworów, bywali zarazem zrÄ™cznymi tancerzami i akrobatami. Ich interpretacje miaÅ‚y z pewnoÅ›ciÄ… czÄ™sto dramatyzowany charakter: recytacji zapewne towarzyszyÅ‚y gesty i odpowiednia modulacja gÅ‚osu. ByÅ‚o to uÅ‚atwione bogactwem dialogów i monologów w Å›redniowiecznych gatunkach literackich, zarówno w chanson de geste, jak i powieÅ›ci, fabliaux, a nawet w poezji lirycznej. Toteż granica miÄ™dzy tym, co jest teatralne a co nim nie jest, pozostaje niekiedy dość trudna do ustalenia i krytycy wolÄ… mówić o „ukrytej”  bÄ…dź „rozproszonej” teatralnoÅ›ci literatury Å›redniowiecznej. Zarazem jednak, jak przypomina Paul Zumthor: „PoczÄ…wszy od XIII wieku, teoretycznie wszystkiemu można byÅ‚o nadać formÄ™ scenicznÄ…. Teatr ustanawia jÄ™zyk, na który wszystko może zostać przeÅ‚ożone”[3]. StÄ…d też wszystkie gatunki literackie poddajÄ… siÄ™ teatralizacji: wspomniana Gra o Å›wiÄ™tym MikoÅ‚aju Jeana Bodela to dramatyczna wersja chanson de geste, Courtois d’Arras (DworniÅ› z Arras) jest scenicznÄ… formÄ… przypowieÅ›ci, a Jeu de Robin et Marion (Gra o Robinie i Marynce) Adama de la Halle to adaptacja pastourelle.

Mimo niezwykle maÅ‚ej liczby zachowanych tekstów teatr zajmowaÅ‚ niewÄ…tpliwie ważne miejsce w życiu spoÅ‚ecznym. Spektakl teatralny byÅ‚ wyjÄ…tkowym wydarzeniem, czÄ™sto towarzyszÄ…cym Å›wiÄ™tom, i uczestniczyÅ‚a w nim caÅ‚a wspólnota. Warto sobie uÅ›wiadomić, że wbrew naszym przyzwyczajeniom i przekonaniom, zgodnie z którymi sztuka teatralna jest tekstem majÄ…cym pewnÄ… wartość literackÄ… i przeznaczonym do wielokrotnego wystawienia, teatralne widowiska Å›redniowieczne byÅ‚y wydarzeniami jednorazowymi i niepowtarzalnymi. Nawet jeÅ›li czÄ™sto powtarzaÅ‚y siÄ™ pewne elementy scenariusza, a w wypadku wielkich misteriów albo Pasji po raz kolejny opowiadane byÅ‚y te same wydarzenia, to każdÄ… sztukÄ™ pisano tylko na tÄ™ jednÄ… jedynÄ… okazjÄ™. Poza tym dopiero w drugiej poÅ‚owie XVI wieku  zaczÄ™to Å‚Ä…czyć przestawienie teatralne ze specyficznym miejscem. W Å›redniowieczu, o czym przypomina Elie Konigson, trudno mówić o miejscu teatralnym, lepiej zaÅ› o „teatralizowanej przestrzeni” klasztoru, koÅ›cioÅ‚a czy miasta. JeÅ›li chodzi o wiÄ™kszość sztuk, to brak dokumentów uniemożliwia stwierdzenie, gdzie konkretnie odbywaÅ‚o siÄ™ przedstawienie, natomiast piÄ™tnastowieczne spektakle misteryjne biorÄ… we wÅ‚adanie caÅ‚Ä… przestrzeÅ„ miasta.

Choć nadużyciem byÅ‚oby stwierdzenie, że caÅ‚y teatr Å›redniowieczny wyszedÅ‚ z koÅ›cioÅ‚a, pamiÄ™tać należy, że pierwsze próby teatralne narodziÅ‚y siÄ™ w jÄ™zyku liturgii, po Å‚acinie, i we wnÄ™trzu Å›wiÄ…tyni. W tym samym jednak czasie na skrzyżowaniach dróg i na placach targowych kuglarze i waganci, sztukmistrze, treserzy zwierzÄ…t i wÄ™drowni opowiadacze – żonglerzy gromadzili wokóÅ‚ siebie gawiedź spragnionÄ… widowiska. Ten uliczny teatr posÅ‚ugiwaÅ‚ siÄ™ jÄ™zykiem ludu. W zamkach i na dworach publiczność używaÅ‚a rozrywki sÅ‚uchajÄ…c poematów epickich, powieÅ›ci i poezji, przerywanych debatami i konkursami. Lecz dwunastowieczni rycerze nie potrzebowali teatru. Nowy teatr czekaÅ‚ na rozwój innej kultury, zwiÄ…zanej z cywilizacjÄ… miejskÄ…. Przedstawienie teatralne wymagaÅ‚o infrastruktury materialnej i Å›rodków finansowych, które tylko miasto zdolne byÅ‚o zapewnić. [...]              

Trudno objąć tak różnorodnÄ… rzeczywistość teatru Å›redniowiecznego. Można wyróżnić teatr religijny i Å›wiecki, paryski i prowincjonalny, można o nim mówić w kontekÅ›cie politycznym i spoÅ‚ecznym, badać od strony inscenizacji, reżyserii, materialnej organizacji spektaklu, jego realizacji. Jednakże przez dÅ‚ugi czas teatr ten byÅ‚ znany tylko wÄ…skiemu gronu erudytów. Dla historii teatru Å›redniowiecznego, tworzonego w jÄ™zyku narodowym, zÅ‚otym wiekiem byÅ‚y lata dziewięćdziesiÄ…te XIX wieku. W latach 1840-1910 studia nad teatrem doznaÅ‚y prawdziwie zbawiennego wstrzÄ…su. ZostaÅ‚y odkryte, skatalogowane i wydane rÄ™kopisy wielu sztuk religijnych i Å›wieckich: w 1880 roku Émile Picot i Christophe Nyrop opublikowali zbiór fars[4], w 1837 roku Achille Jubinal, wydaÅ‚ wybór misteriów[5]. Ponadto ogÅ‚aszano drukiem zbiory dokumentów archiwalnych oraz liczne monografie poÅ›wiÄ™cone teatrowi Å›redniowiecznemu. Te rzetelnie opracowane syntezy wytyczyÅ‚y drogÄ™ późniejszym specjalistom. Opinie takich badaczy, jak Louis Petit de Julleville[6], czy Émile Roy[7] sÄ… nadal cytowane mimo upÅ‚ywu czasu. W latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku zaznaczyÅ‚ siÄ™ ogromny wpÅ‚yw badaÅ„ Gustave’a Cohena, autora monografii o teatrze Å›redniowiecznym, syntetycznego opracowania historii inscenizacji teatru religijnego[8] oraz licznych publikacji poÅ›wiÄ™conych bardziej szczegóÅ‚owym zagadnieniom. AmerykaÅ„ska badaczka Grace Frank publikowaÅ‚a swoje prace w tym samym okresie, ogÅ‚aszajÄ…c liczne wydania tekstów oraz studia na temat francuskiego teatru Å›redniowiecznego[9]. Po drugiej wojnie Å›wiatowej pracowaÅ‚a nowa generacja historyków teatru. W Polsce najwybitniejszÄ… specjalistkÄ… w dziedzinie Å›redniowiecznego teatru komicznego byÅ‚a Halina Lewicka, autorka krytycznych edycji zbiorów fars[10].           

Jednakże prawdziwe ożywienie studiów nad francuskim teatrem Å›redniowiecznym przyniosÅ‚y lata osiemdziesiÄ…te XX wieku. Odnowa ta byÅ‚a niewÄ…tpliwie zwiÄ…zana z ogólnym wzrostem zainteresowania teatrem, obserwowanym w tym wÅ‚aÅ›nie okresie. Zjawiskiem symptomatycznym w tym kontekÅ›cie wydaje siÄ™ rozwój Société Internationale pour l’Étude du Théâtre Médiéval – MiÄ™dzynarodowego Towarzystwa do BadaÅ„ nad Teatrem Åšredniowiecznym, zaÅ‚ożonego w 1974 roku przez Jeana-Charles’a Payena, Grahama A. Runnallsa, Lynette Muir. InnÄ… oznakÄ… tego zainteresowania byÅ‚o pojawienie siÄ™ nowoczesnej historii teatru we Francji pod redakcjÄ… Jacqueline de Jomaron; teatrowi  Å›redniowiecznemu poÅ›wiÄ™cono w niej osobny rozdziaÅ‚[11]. Poszukiwania te stawiaÅ‚y sobie za cel zrozumienie teatru Å›redniowiecznego w Å›wietle wspóÅ‚czesnych dokonaÅ„ i odkryć. WykorzystywaÅ‚y wiedzÄ™ z zakresu socjologii, antropologii historycznej, historii i architektury, a przede wszystkim teorii teatru. Teatr Å›redniowieczny, żarliwy, gÅ‚oÅ›ny i namiÄ™tny, ignorujÄ…cy reguÅ‚y i ustane formy, staÅ‚ siÄ™ o wiele bliższy pokoleniu, które wspóÅ‚tworzyÅ‚o wspóÅ‚czesny teatr eksperymentalny, uczestniczyÅ‚o w ulicznych spektaklach, performance’ach, happeningach. Zarazem jednak, renesans przedstawieÅ„ misteryjnych ukazuje, że Å›redniowieczna forma nie jest tak odlegÅ‚a i obca, jak mogÅ‚oby siÄ™ wydawać.

Przygotowana przez nas antologia nie ma ambicji, by dać kompletny obraz dokonaÅ„ historyków francuskiego teatru Å›redniowiecznego w omawianym okresie. IntencjÄ… naszÄ… byÅ‚o przywoÅ‚anie znaczÄ…cych nazwisk i pokazanie jakimi drogami dochodziÅ‚o siÄ™ do opisu czy rekonstrukcji teatralnej formy i jej przedstawienia. Badania te – oparte na konfrontacji tekstów z różnego rodzaju dokumentami czy na analizie strukturalnej odwoÅ‚ujÄ…cej siÄ™ do etnologii, architektury – nie majÄ… pretensji do ostatecznych ustaleÅ„, stanowiÄ… część ciÄ…gle ponawianej dyskusji na temat Å›redniowiecznego teatru, owego „zwierciadÅ‚a Å›wiata”. 

Anna Loba 



[1] Nicolas Boileau-Despréaux, Sztuka poetycka, Pieśń trzecia, w. 81-85, przeÅ‚. Adam Stepnowski, w: Europejskie źródÅ‚a mysli estetyczno-literackiej polskiego OÅ›wiecenia, oprac. Teresa Kostkiewiczowa i Zbigniew GoliÅ„ski, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Semper, 1997, s. 46.

[2] Jean Charles Payen, Le Moyen Âge, Paris, Flammarion, 1997, s. 155.

[3] Paul Zumthor, Essai de poétique médiévale, Paris, Éditions du Seuil, 1972, s. 446.

[4] Nouveau Recueil de farces françaises des XVe et XVIe siècles, Paris, éd. Emile Picot i Christophe Nyrop, Paris, D. Morgand et C. Fatout, 1880.
[5] Achille Jubinal, Mystères inédits du quinzième siècle, Paris, Téchener, 1837.

[6] Louis Petit de Julleville, Histoire du théâtre en France. Les Mystères, Paris, Hachette, 1880; idem, Les Comédiens en France au Moyen Âge, Paris, Cerf, 1885; idem, La Comédie et les moeurs en France au Moyen Âge, Paris, Cerf, 1886.

[7] Émile Roy, Le Mystère de la Passion en France du XIVe au XVIe siècle : étude sur les sources et le classement des mystères de la Passion, accompagnée de textes inédits, Dijon, Damidot frères, 1903.

[8] Gustave Cohen, La Mise en scène dans le théâtre religieux français du Moyen Âge, Paris, Champion, 1926.

[9] Grace Frank, The Medieval French drama, Oxford, Clarendon Press, 1954.

[10] Halina Lewicka, Le Recueil du British Museum, Genève, Slatkine reprints, 1970; eadem, Bibliographie du théâtre profane français des XVe et XVIe siècles, Paris, Impr. du CNRS, 1972, wyd. drugie 1980; eadem, Études sur l'ancienne farce française, Paris, Klincksieck, Warszawa, Éditions scientifiques de Pologne, 1974.

[11] Le Théâtre en France,  éd. Jacqueline de Jomaron, vol. 1-2, Paris, A. Colin, 1988-1989.

Ostatnia aktualizacja ( poniedzia³ek, 05 marca 2007 )
< Poprzedni   NastÄ™pny >
Mambo is Free Software released under the GNU/GPL License.